Erę załogowych lotów kosmicznych rozpoczął 27-letni radziecki kosmonauta – Jurii Gagrin, który 12 kwietnia 1961 roku odbył pierwszy lot po orbicie satelitarnej Ziemi[1]. Wydarzenie to rozpoczęło trwający do dziś międzynarodowy, kosmiczny wyścig. Ale czy ktoś zastanawiał się nad tym jak wygląda życie codzienne astronautów na promie kosmicznym? Jak spędzają wolny czas podczas długich, kosmicznych misji? Jak śpią? Co jedzą przemierzając kosmos? Nie ukrywam, że ostatnia kwestia zainteresowała mnie do tego stopnia, że postanowiłam poświęcić jej osobny artykuł.
Rys. 1. Jedzenie serwowane na promie kosmicznym wymaga stosowania rzepów, magnesów, sprężyn mocujących żywność i sztućce do specjalnych tac
Żywność przeznaczona do spożywania w trakcie misji kosmicznych musi spełniać szereg kryteriów. Przede wszystkim musi być bogata w niezbędne do prawidłowego funkcjonowania witaminy i substancje odżywcze. Ponadto, nie należy zapominać o innych ważnych aspektach, tj. dostatecznie długi czas przydatności do spożycia (nawet do 3-5 lat), niewielka masa produktu, czy prostota przygotowania i spożycia w warunkach nieważkości.
Od czasów słynnej wyprawy Vostok I w 1961 roku kosmiczne menu zmieniło się w znaczny sposób. Na lunch Gagrin spożywał trzy 160 g tubki zawierające ziemniaki puree z mięsem albo sos czekoladowy[2]. Obecnie specjaliści z NASA starają się, aby posiłki kosmicznej załogi wyglądały i smakowały jak te podawane w domu lub w restauracji. W przypadku amerykańskiej agencji kosmicznej, tworzeniem kosmicznego menu zajmuje się specjalna organizacja – Space Food Systems Laboratory (SFSL). Do zadań SFSL należy m.in. opracowanie wysokiej jakości produktów spożywczych, które były by apetyczne, pożywne, bezpieczne, łatwe do przygotowania i spożycia w stanie nieważkości oraz lekkie. Przygotowanie jadłospisu dla kosmonautów jest złożonym procesem wymagającym stosowania różnych technik stabilizowania żywności, w tym: zamrażania, liofilizacji, czy pakowania w atmosferze ciekłego azotu. Poza tym, w obrębie SFSL działają podjednostki odpowiedzialne za degustację przygotowanych potraw, ich fizyczną i sensoryczną analizę oraz za testowanie sposobów przygotowania żywności na pokładzie statku kosmicznego[3].
Rys. 2. Jeden z oddziałów SFSL- pomieszczenie do pakowania żywności
Większość żywności przygotowywanych dla rosyjskich astronautów pakowana jest w metalowych puszkach, którą można spożyć bezpośrednio po otwarciu pojemnika bez konieczności dalszego przygotowania. Tak więc rosyjscy kosmonauci podczas przemierzania kosmosu mogą raczyć się uwodnioną zupką prosto z puszki. Specjaliści z NASA preferują torby próżniowe lub żywność liofilizowaną. Często żywność pakowana jest w szczelnie zamkniętych pojemnikach, które można mocować na specjalnych tacach. Owe tace wyposażone są w szereg różnych pasków, rzepów, zacisków, magnesów, które umożliwiają przymocowanie pojemników z żywnością, woreczków z napojami, a nawet „zakotwiczenie” posiłku w danym punkcie np. na specjalnie przystosowanym do tych celów stole kuchennym, czy nawet do nogi kosmonauty. W taki oto sposób załoga może spokojnie spożywać lunch bez obaw, że posiłek „odfrunie” im, gdzieś daleko w odległe zakątki kosmicznego promu [4-5].
„Jadalnia” kosmonautów
Tak jak już to wcześniej zostało wspomniane, statek kosmiczny wyposażony jest w stół kuchenny, do którego mocowane są tace z produktami spożywczymi. Stół umożliwia również „kotwiczenie” samej załogi, tak aby przyjmowali jak najstabilniejszą pozycję w trakcie posiłku, co jest niezwykle trudne w warunkach mikrograwitacji. Obok stołu znajduje się dozownik z wodą wyposażony w zawór z ciepłą i gorącą wodą. Niestety, kosmonauci o zimnych napojach mogą sobie pomarzyć, gdyż na wyposażaniu statku nie ma lodówki. Żywność przygotowywana jest w taki sposób, aby nie wymagała chłodzenia – szczelnie pakowana, suszona itp. Kosmiczna załoga nie korzysta z naczyń. Wystarczają jej jedynie sztućce [4].
Kosmonauci posiadają również „spiżarnię”. Jest to szafka, w której przechowuje się jedzenie. Posiłki na każdy dzień składowane są na osobnych tacach, ułożonych w według daty do spożycia i opatrzonych etykietą [6].
Rys. 3. Załoga podczas obiadu
Napoje
Kosmiczne menu uwzględnia różne rodzaje napoi: kawę, herbatę, soki. Należy jednak podkreślić, że są to produktu odwodnione, w celu jak największej redukcji ich masy. Załoga musi je nawodnić bezpośrednio przed spożyciem. Rosjanie posługują się w tym celu specjalnie skonstruowanymi pojemnikami. Wykonane z przezroczystego tworzywa pojemniki, z jednej strony zakończone są zaworem przeznaczonym do wlewania wody, a z drugiej słomką. Po uzupełnieniu pojemnika z wodą, należy dokładnie wymieszać jego zawartość, odciąć kawałek słomki i rozkoszować się smakiem np. soku porzeczkowego [4].
Rys. 4. Kosmonauci spożywający „kosmiczną wódkę”. Tak naprawdę są to tubki z barszczem, opatrzone etykietą z napisem „wódka”
Kosmiczna „karta dań”
Żywność serwowaną na statku kosmicznym możemy podzielić na kilka grup. Oprócz produktów zakwalifikowanych jako „NAPOJE”, kosmonauci mogą spożywać „ŚWIEŻE OWOCE i WARZYWA”, jednakże maksymalnie do 2 dni od rozpoczęcia wyprawy. Dlaczego? Wytłumaczenie jest proste. Na wyposażeniu statku nie ma lodówek, gdzie załoga mogłaby przetrzymywać owoce, czy warzywa i musi je spożyć zanim rozpocznie się proces psucia. Załoga może wybierać jeszcze pomiędzy: „NAPROMIENIOWANYM MIĘSEM” (stek wołowy sterylizowanym promieniowaniem jonizującym), „LEKKO WILGOTNYMI PRODUKTAMI” (przekąskami o niewielkim stopniu uwodnienia), „PRODUKTAMI W NATURALNEJ FORMIE” (żywność w takiej postaci, w jakiej możemy nabyć ją w sklepie np.: orzechy, ciastka), „ODWODNIONYMI” (wymagającymi uwodnienie przed spożyciem), „TERMOSTABILIZOWANYMI”, „O WYDŁUŻONYM OKRESIE PRZYDATNOŚCI DO SPOŻYCIA” (o trwałości nawet do 18 miesięcy) oraz „PRZYPRAWAMI” (ciekła sól, pieprz w postaci tłustej pasty, majonez, keczup, musztarda) [2, 6].
Szczególnym przysmakiem są tortille zastępujące „ziemski” chleb. Pakowanie w atmosferze azotu zapobiega dostawanie się tlenu, który sprzyja tworzeniu się pleśni. Tortilla charakteryzuje się obniżoną zawartością wody (poniżej 0,9 %), co w połączeniu z niskim pH ma hamować rozwój patogenów [6]. Jednakże, główną zaletą tego produktu jest brak okruszków, które w warunkach mikrograwitacji stanowią istotne zagrożenie dla zdrowia kosmonautów, w szczególności w trakcie przełykania.
Może karta dań nie wygląda zbyt apetycznie, ale dla pocieszenia dodam, że każdy kosmonauta od 8 do 9 miesięcy przed lotem, ma możliwość spróbowania różnych dań i napojów z kosmicznego menu i wybrać te, które najbardziej mu odpowiadają. Wybrane menu jest następnie sprawdzane przed dietetyka pod kątem wartości odżywczych i ewentualnie korygowane w przypadku niespełnienia wymaganych norm. Jeśli chcecie zapoznać się z listą produktów, z których mogą wybierać kosmonauci, możecie znaleźć ją w artykule, do którego odsyła niniejszy odnośnik [6].
Trudny życia na orbicie
Mimo znacznych postępów w jakości produktów spożywczych przeznaczonych do spożycia w trakcie kosmicznej misji, nadal istnieją pewne niedogodności, których nie da się ominąć. Kosmonauci nie mogą w pełni rozkoszować się spożywanym jedzeniem, choćby nawet z tak błahego powodu jak brak zapachu jedzonych potraw. Otóż nosy kosmonautów w stanie nieważkości są wiecznie zatkane, przez co spożywane potrawy wydają się mdłe i bez smaku. Monotonna dieta składająca się z porcji o dokładnie wyliczonej wartości odżywczej również nie brzmi zachęcająco[7]. Dodajmy do tego brak schłodzonych napojów, gorących obiadów, gumowe tortille, trudności z przełykaniem, czy uciekające z „talerza” jedzenie – jednym zdaniem „ciężki orzech do zgryzienia”.
1. http://pl.wikipedia.org/wiki/Jurij_Gagarin
2. http://en.wikipedia.org/wiki/Space_food
3. http://www.nasa.gov/centers/johnson/slsd/about/divisions/hefd/facilities/space-food.html
4. http://spaceflight.nasa.gov/station/crew/exp7/luletters/lu_letter3.html
5. http://ftcsc.ag.iastate.edu/pages/insig.htm
6. http://spaceflight.nasa.gov/shuttle/reference/factsheets/food.html
7. http://www.focus.pl/czlowiek/ciezkie-zycie-na-orbicie-8022
Opracowała: Ilona Sadok
